"پرسشنامه كيفيت زندگی زوجهای نابارور"

زمینه و هدف: مطالعات نشان می‌دهد که میزان ناباروری رو به افزایش است. زوجین نابارور مشکلات بسیاری را در زندگی خود تجربه می‌کنند. اندازه‌گیری کیفیت زندگی سبب می‌شود تا مسئولین بهداشتی با آگاهی از نیازهای آنان، بتوانند خدمات بهتری را به ایشان ارائه دهند. اندازه‌گیری کیفیت زندگی زوجین نابارور، به‌خصوص در ایران نیاز به پرسشنامه‌ای معتبر و پایا دارد. هدف از انجام این پژوهش، طراحی پرسشنامه‌ای معتبر و پایا جهت اندازه‌گیری کیفیت زندگی زوج‌های نابارور می‌باشد.روش بررسی: پژوهش حاضر، یک مطالعه اکتشافی است. در ابتدا، با مروری بر مطالعات و مصاحبه‌ها، مفهوم و ابعاد کیفیت زندگی زوج‌های نابارور تعریف و پرسشنامه کیفیت زندگی زوجین نابارور با 95 عبارت طراحی گردید. سپس شاخص اعتبار محتوای پرسشنامه با نظرات 10 متخصص در زمینه ناباروری و کیفیت زندگی و 10 زوج نابارور، مربوط بودن، واضح بودن و ساده بودن، بر اساس یک معیار 4 درجه‌ای تعیین گردید. اعتبار صوری پرسشنامه با نظرخواهی از 20 متخصص و زوج نابارور بررسی شد. اعتبار سازه (تحلیل عاملی)، با توزیع پرسشنامه طراحی شده در میان 150 زن و مرد نابارور اندازه‌گیری شد. برای اندازه‌گیری پایایی، از روش همسانی درونی (آلفای کرونباخ) و آزمون مجدد استفاده گردید.نتایج: در بررسی اعتبار محتوا، عباراتی که شاخص اعتبار محتوای آنها بیشتر از 79% بود در پرسشنامه حفظ گردید، لذا تعداد عبارات پرسشنامه به 79 عدد کاهش یافت. نتایج تحلیل عاملی، 7 عامل را در پرسشنامه نشان داد. به‌علاوه یافته‌ها، پایایی همسانی درونی (آلفای کرونباخ) عبارات را 95/0-71/0 و آزمون مجدد را 94/0-81/0، برای
7 عامل پرسشنامه نشان داد. در مراحل فوق 7 عبارت به علت کاهش بار عاملی و به دلیل تکراری بودن، حذف گردید و لذا عبارات پرسشنامه به 72 عدد رسید.نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش حاضر نشان داد که پرسشنامه کیفیت زندگی زوجین نابارور با 72 عبارت از نوع لایکرت معتبر و پایا می‌باشد. با توجه به کمبود پرسشنامه معتبر و پایا جهت اندازه‌گیری کیفیت زندگی زنان و مردان نا بارور در جامعه ایران، بکارگیری این پرسشنامه می تواند مفید یاشد. با توجه به اهمیت این پرسشنامه، اندازه‌گیری سایر انواع اعتبار مانند اعتبار ممیزی و همزمان پیشنهاد می‌شود.


کلمات کلیدی: روان‌سنجی، زوج نابارور، طراحی پرسشنامه، کیفیت زندگی، ناباروری

متن کامل
زمینه و هدف
در سال‌هاي اخیر، پژوهشگران بهداشتي به مطالعه كيفيت زندگی بیماران و نیز طراحی پرسشنامه و مقیاسها براي اندازه‌گيري اين ویژگی، توجه بسیاری داشته‌اند (1). اندازه‌گیری کیفیت زندگی سبب درک نیاز مددجویان و در نتیجه ارتقای كيفيت خدمات می‌شود.
عوامل مختلفی در كيفيت زندگی افراد تأثیر مي‌گذارند و ناباروری نیز يكي از شرایط دشوار و ناتوان کننده است كه مشکلات اجتماعي و بهداشتي مهمی ایجاد مي‌كند (2). نتایج پژوهش Monga و همکاران، نشان داد كه مسائل مربوط به ناباروری، تأثیر منفی روي كيفيت زندگی دارد (3). به نظر مي‌رسد كه ناباروری تأثیر قابل ملاحظه‌ای روي عوامل رواني مانند ایجاد اضطراب و افسردگی و... مي‌گذارد و علاوه بر اين، اختلالات ایجاد شده می‌تواند طول مدت ناباروری را افزایش دهد (4).
به‌علاوه در کنفرانس جهانی جمعیت و توسعه كه در سال 1994 در قاهره برگزار شد، از ناباروری به عنوان عاملی جهت آسیب جدی بر پيكره بهداشت باروری افراد ياد شده است. مطالعات نشان داده که 15-10% از زوجها در سنين باروری مبتلا به این مشکل هستند (5). در بروز این مشکل، عوامل مردانه (40-25%)، عوامل زنانه (55-49%)، تركيبي از دو عامل مردانه و زنانه (10%) و ناباروری با علت ناشناخته (10%) دخيل است (6).
كريم‌زاده ميبدي مي‌نويسد، بسياري از زوجها خواهان فرزند بوده ولي توانايي اين امر را ندارند. اين مسئله نه تنها نا امید کننده، بلكه امري ويرانگر است كه در تکامل شخصیت مردانه و زنانه و تعيين هويت آنها مؤثر است (7).
درمان‌های ناباروری تأثیرات مخرب جسمی، اقتصادی، روحی‌ـ روانی و عاطفی (8)، کاهش شدید اعتماد به نفس، تصویر ذهنی از خود، اختلال در هویت مردانگی و زنانگی، بر زنان و همسرانشان بر جا می‌گذارد (9).
ناباروری تأثیرات وسیعی مانند احساس درماندگی، تعارض، سرخوردگی، افت شدید عزت نفس و کاهش اعتماد به نفس، کناره‌گيري و انزوا، مشکل در هویت، احساس عدم زیبايی و بي‌معنايی زندگی در فرد ایجاد می‌کند (10). به‌علاوه، ناباروري یک عامل تنش‌زای مهم در زندگی محسوب شده و جنبه‌هایی از عملکرد زوجین مانند فعالیت جنسی و وسواس در مورد باردار شدن و... را تحت تأثیر قرار می‌دهد (11).
ناباروری برای بسیاری از زوجها بحرانی عمده و از نظر روانی، پر تنش می‌باشد (12) و مشکلات مهمی را در روابط زوجین ایجاد می‌کند. زوجین به هنگام روبرو شدن با ناباروری، مشکلات متعددی مانند کاهش ارتباط با یکدیگر و اطرافیان، اشکال در فعالیت جنسی، تصمیم‌گیری در زندگی، اختلال عاطفی و هیجانی دارند (13)؛ لذا ناباروری يك مشکل جدی پزشكي و مؤثر بر كيفيت زندگي مي‌باشد (14).
مسأله ناباروری بویژه در فرهنگ ما که اغلب خانواده از نوع گسترده می‌باشند، بعد عمیقتری را به خود می‌گیرد (15). با توجه به اهمیت موضوع، نياز به بررسي عمیقتر مسائل مرتبط با كيفيت زندگي اين افراد، عيني و اختصاصی كردن تفکر ذهني مربوط به كيفيت زندگی، نیاز به طراحی پرسشنامه وجود دارد (16). این امر سبب می‌شود تا مفهوم كيفيت زندگی، تعیین و اندازه‌گيري آن براي سیاست‌گذاری‌های بهداشتی، پژوهشی، ارزشیابی و تصمیم‌گيري بالینی آسانتر انجام شود (17).
با توجه به اینکه اندازه‌گيري کیفیت زندگی در زوج‌های نابارور نقش مهمی در ارزشیابی ارائه خدمات سیستم‌های درماني ‌ـ بهداشتی ایفا مي‌كند، اما مطالعات اندكي جهت طراحی و ساخت پرسشنامه براي بررسي كيفيت زندگي آنها انجام شده است (2). مطالعه‌ای در ایران توسط نجات و همکاران (18) انجام شد که در آن ابزار اندازه‌گيري عمومي كيفيت زندگي سازمان بهداشت جهاني، براي اعتبارسنجي بین 1167 نفر از مردم تهران كه به صورت تصادفي انتخاب شده بودند، توزیع گردید. نتايج به دست آمده حاكي از اعتبار و پايايي و قابل قبول بودن عوامل ساختاري اين ابزار در ايران در گروه‌هاي سالم و بيمار مي‌باشد.
پژوهش دیگری در رابطه با کیفیت زندگی زوجین نابارور در تهران در پژوهشكده رویان انجام شد. در این مطالعه فرم کوتاه شده بررسی سلامت (SF-36)، بین 514 زن و 514 مرد نابارور ( 1028 نفر) توزیع گردید تا اطلاعات راجع به کیفیت زندگی آنان جمع‌آوری گردد. یافته‌ها نشان داد که تفاوت معنی‌داری بین کیفیت زندگی زنان و مردان وجود دارد و مردان دارای کیفیت زندگی بهتری نسبت به زنان هستند. به‌علاوه رابطه معنی‌داری بین زمان ناباروری با کیفیت زندگی مشاهده نشد (19).
در همین رابطه، پژوهش دیگری توسط Drosdzol و همكاران جهت ارزشیابی تأثیر ناباروري بر کیفیت زندگی زوجین نابارور انجام شد. در این مطالعه، اطلاعات توسط فرم کوتاه شده بررسی سلامت
(SF-36) و با شرکت 206 زوج نابارور و 190 زوج بارور در گروه گنترل جمع‌آوری گردید. یافته‌ها نشان داد که زنان، دارای کیفیت زندگی پایین‌تری نسبت مردان هستند. به‌علاوه زنان مسن‌تر، با سطح تحصیلات پایین‌تر و نیز بدون شغل، دارای سطح کیفیت زندگی پایین‌تری را نسبت به زنان نابارور جوانتر، با سطح تحصیلات بالاتر و شاغل، دارا بودند (20).
از مطالعات فوق می‌توان نتیجه گرفت که پژوهشگران در رابطه با اندازه‌گیری کیفیت زندگی زوجین نابارور در ایران و سایر کشورها، از ابزارهای عمومی کیفیت زندگی و یا ابزارهای مربوط به بررسی سلامت استفاده کرده‌اند. اندازه‌گیری کیفیت زندگی این افراد با ابزارهای عمومی، اطلاعات خاص مربوط به این گروه را در اختیار نمی‌گذارد. به‌علاوه، در مطالعات انجام شده در ایران از ابزارهای سایر کشورها استفاده شده است که کاملاً کیفیت زندگی آنان با افراد نابارور در ایران از لحاظ فرهنگی کاملاً متفاوت می‌باشد؛ لذا نمی‌توان نتایج پژوهشها را با هم مقایسه کرد (21،22).
بدين منظور، پژوهشگران مطالعه حاضر بر آن شدند كه پرسشنامه‌اي معتبر و پايا را براي بررسي كيفيت زندگی زوج‌های نابارور ایرانی طراحی کنند تا بتوانند گامی كوچك در توسعه خدمات بهداشتي و درماني این گروه از مددجویان بردارند.

روش بررسی
پژوهش حاضر، اکتشافی است که با هدف طراحی و روان‌سنجی پرسشنامه کیفیت زندگی زوجین نابارور انجام شد. در پژوهش حاضر طي مراحل زير كه توسط اشنايدر و همکاران (2004) توضیح داده شده است (9)، پرسشنامه كيفيت زندگی زوج‌های نابارور طراحی گردید.
مرحله اول: شامل تعيين مفهوم كيفيت زندگی و ناباروری است که با استفاده از منابع و مروری بر مقالات موجود در مورد این دو مفهوم صورت گرفت. با توجه به تعاریف متعدد موجود در کتب و مقالات، کیفیت زندگی زوجین نابارور اینگونه تعریف می‌شود: «احساس ذهنی افراد نابارور از همه ابعاد زندگی».
مرحله دوم: در این مرحله مصاحبه نيمه ساختار يافته با 34 نمونه نابارور (14 مرد و 20 زن) واجد شرایط ورود به مطالعه مراجعه كننده به مراكز بهداشت باروري امام خميني و بيمارستان طالقاني وابسته به دانشگاه‌هاي علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني شهر تهران انجام شد، تا ابعاد كيفيت زندگي و اثرات ناباروری بر روی كيفيت زندگي آنها تعيين شود.
مصاحبه توسط مربی پرستاری که تجربیات کافی در زمینه مصاحبه داشته و با كسب مجوز از مدیریت دانشگاهها و مراکز ناباروری و زن و مرد نابارور
شركت كننده در مطالعه انجام شد. از ضبط صوت جهت ضبط صحبت‌هاي نمونه‌ها استفاده گردید. مصاحبه‌ها تا زمان رسيدن به اشباع اطلاعات ادامه يافت. بدين ترتیب اندازه نمونه براساس نیازهای اطلاعات تعيين شد. لازم به توضیح است که زوجین نابارور از مناطق مختلف کشور به مراکز فوق مراجعه کرده بودند؛ لذا می‌توان اینگونه مطرح کرد که اطلاعات جمع‌آوری شده، تا حدي نظرات افراد سایر مناطق ایران نیز می‌باشد.
مرحله سوم: شامل تعيين عبارات پرسشنامه كيفيت زندگي زوج‌های نابارور بود. در اين پژوهش با استفاده از داده‌هاي بخش مصاحبه و اطلاعات بدست آمده از متون، مقالات و پرسشنامه‌هاي موجود، 95 عبارت در مورد كيفيت زندگي زوجین نابارور، طراحی شد.
مرحله چهارم: شامل تعيين اعتبار پرسشنامه كيفيت زندگي زوج‌های نابارور بود، كه جهت تعيين آن از شاخص اعتبار محتوا، صوری و سازه استفاده شد.
الف: جهت اندازه‌گیری اعتبار محتوا، از شاخص اعتبار محتواي والتس و باسل استفاده شد (18). در این شاخص "مربوط بودن" هر عبارت در پرسشنامه، براساس شاخص چهار قسمتی ارزیابی گردید. در صورت کسب نمره بیش از 79%، عبارت در پرسشنامه باقیمانده، "مربوط بودن"، "وضوح" و" سادگی" آنها نیز مورد بررسی قرار گرفت. در صورتی که نمره "مربوط بودن" عبارت در پرسشنامه کمتر از 79% بود، عبارت حذف گردید. در اين پژوهش، اعتبار محتوای 95 عبارت پرسشنامه كيفيت زندگي زوج‌های نابارور، توسط 10 نفر از افراد متخصص در زمينة ناباروری و پژوهش‌های کیفیت زندگی و 10 نفر زن و مرد نابارور سنجیده شد و سپس با تكيه بر نظرات آنها، اصلاحات لازم انجام شد.
ب: جهت تعیین اعتبار صوري، سعي شد كه شیوه نگارش سلیس و روان، جمله‌بندي مناسب براي پرسشنامه استفاده شود؛ لذا در این قسمت، از نظرات 10 نفر از افراد متخصص در زمينة ناباروری و 10 زن و مرد نابارور استفاده گردید.
ج: جهت تعيين اعتبار سازه، از تحليل عاملي استفاده گردید. بدين منظور پرسشنامه بین 150 زن و مرد نابارور مراجعه کننده به مراکز فوق توزیع گردید. در این مطالعه، نقطه عطف 40/0 به عنوان حداقل بار عاملي مورد نياز براي حفظ هر عبارت در عوامل استخراج شده از تحليل عاملي در نظر گرفته شد. پس از استخراج عوامل و عبارات قرار گرفته در هر عامل، ميزان همخواني اين عوامل با مفهوم و ابعاد اصلي مفهوم كيفيت زندگي بررسي شد.
مرحله پنجم: این مرحله شامل تعیین پایایی پرسشنامه كيفيت زندگي زوج‌هاي نابارور بود كه جهت تعيين آن، از همسانی درونی و ثبات استفاده شد.
الف: در اين پژوهش جهت همساني دروني عبارات پرسشنامه، ضريب آلفاي كرونباخ براي هر عامل و همچنين كل پرسشنامه، محاسبه شد. در این قسمت، پرسشنامه بین 20 نمونه (جدا از نمونه‌های قبلی) براي تعيين همساني دروني و ثبات توزیع شد.
ب: جهت بررسي ثبات پرسشنامه، از روش آزمون مجدد استفاده شد و پرسشنامه توسط زوجین يكسان، دو بار و در زمان‌هاي متفاوت تکمیل گردید. از آنجاییکه كيفيت زندگی يك ویژگی پوياست و از زماني به زمان ديگر تغيير مي‌كند، فاصله دو آزمون ده روز در نظر گرفته شده است و سپس ضريب همبستگي بين نمرات بدست آمده دو آزمون براي هر عامل و براي كل پرسشنامه محاسبه شد.
افراد مورد پژوهش در این مطالعه عبارت بودند از زوج‌های نابارور مراجعه كننده به مراكز ناباروری كه حداقل يكسال از تشخیص ناباروری آنها گذشته باشد با دامنه سني بين 40-20 سال كه به بيماري‌هاي مزمن و يا پيشرونده مبتلا نبوده و سابقه ابتلا به بيماري‌هاي رواني، نقص يا اختلال در اعضا و اندام‌هاي بدن
نداشته باشند.
لازم به توضیح است که جهت انجام پژوهش، اجازه از مسئولين مراكز ناباروري وابسته به دانشگاه‌هاي علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني شهر تهران دریافت شد. به‌علاوه، موافقت‌نامه كتبي از نمونه‌هاي مورد پژوهش، قبل از انجام مصاحبه‌ها و تكميل پرسشنامه دریافت گردید.

نتایج
در مرحله اول، پس از بررسي متون، مفهوم كيفيت زندگي زوجین نابارور، بدست آمد.
در مرحله دوم، از داده‌هاي حاصل از مصاحبه
نيمه ساختار يافته و از بين اظهارات مددجويان، واحدهاي معنادار استخراج و براساس موضوع طبقه‌بندی شد. از این واحدهای معنادار و اطلاعات بدست آمده از متون و مقالات، براي طراحی عبارات پرسشنامه كيفيت زندگي زوج‌های نابارور استفاده شد. در این مرحله 95 عبارت در ابعاد جسمی، روحی‌ـ رواني، مذهبي، اقتصادي، اجتماعي، جنسي و اجتماعي تعيين گرديد كه نشانگر كيفيت زندگي زوج‌هاي نابارور (ادراك افراد از موقعيتشان در زندگي، اهداف، انتظارات، ارتباطات و نيازهايشان در متن فرهنگ و نظام ارزشي كه در آن زندگي مي‌كنند) بود. پاسخ‌های این پرسشنامه به شکل مقياس 5 درجه‌اي لیکرت «كاملاً موافقم»، «موافقم»، «بي نظر»، «مخالفم» و «كاملاً مخالفم»
طراحی شد.
در مرحله سوم، 5 عبارت در تعيين اعتبار محتوا براساس شاخص والتس و باسل و نظر متخصصان و نمونه‌های نابارور، امتياز لازم را كسب نكرد و حذف شد. در این مرحله، شاخص اعتبار محتوا 95-79% بدست آمد. در این مرحله تعداد عبارات به 90 رسید.
سپس همساني دروني (آلفای کرونباخ) عبارات محاسبه شد. در اين مرحله نيز 11 عبارت، ضرايب كمتر از 65/0 را كسب كردند و حذف گرديدند كه نتايج عبارات باقيمانده (79 عبارت)، بود.
در مرحله بعد تحلیل عاملي روي 79 عبارت صورت گرفت كه بر اساس آن 12 عامل از آن استخراج شد.
عامل اول (جسمي)، شامل 14 عبارت و عامل دوم تا هفتم (روحی-روانی)، دارای 31 عبارت امید به زندگي، افسردگی، انزوا، هراس، پرخاشگری و حسادت بود. عامل هشتم (معنوی-مذهبی)، دارای 7 عبارت ، عامل نهم (عاطفی) شامل عبارت5 ، عوامل دهم (اقتصادی)و عامل يازدهم (جنسی) هر كدام 5 عبارت را شامل مي‌شدند. در نهايت عامل دوازدهم (اجتماعي)، شامل 12 عبارت بود.
با توجه به مفاهیم عامل های استخراج، جداول براساس به 7 مفهوم (بخش) تنظیم گردید که شامل عامل اول (جسمي)، شامل 14 عبارت، عامل دوم (روحی-روانی)، دارای 31 عبارت، عامل سوم (معنوی-مذهبی)، دارای 7 عبارت، عامل چهارم (عاطفی) شامل عبارت 5، عوامل پنجم (اقتصادی) و عامل ششم (جنسی) هر كدام
5 عبارت در نهايت عامل هفتم (اجتماعي)، شامل 12 عبارت بود.
در اين مرحله عبارات 31، 70 و 72 نيز نتوانستند به حداقل بار عاملي 40/0 برسند و حذف شدند و 4 عبارت از بخش رواني وارد بخش اجتماعي شد كه به دليل تكراري بودن، حذف گرديد. در نهايت 72 عبارت به عنوان عبارات بررسي كننده كيفيت زندگي زوج‌هاي نابارور تعيين شد (جدول 1).
براي تعيين همساني دروني، ضريب آلفاي كرونباخ براي هر يك از عوامل (95/0-71/0) و كل پرسشنامه (81/0) محاسبه گرديد. همچنين ضرايب پايايي آزمون مجدد نيز براي عوامل پرسشنامه (94/0-81/0) و كل پرسشنامه (89/0) محاسبه شد كه نتايج آن در جدول شماره 2 قابل مشاهده است.


بحث
اين پژوهش به دليل طراحي و روان‌سنجی "پرسشنامه كيفيت زندگي زوج‌هاي نابارور" يك نوآوري در ايران محسوب مي‌شود. سایر پژوهشها در ایران و سایر کشورها از فرم کوتاه شده بررسی سلامت (SF-36) جهت بررسی کیفیت زندگی زوجین نابارور استفاده نموده‌اند (19،20،23،24) و ابزاری در رابطه با اندازه‌گیری کیفیت زندگی زوجین نابارور طراحی ننموده‌اند؛ لذا نمی‌توان این ابزار را با سایر ابزارها مقایسه کرد.
در بخش مصاحبه در اين پژوهش، 34 نمونه و در بخش کمی (روان‌سنجی)، 180 نمونه (150 نمونه براي تعیین اعتبار سازه، 20 نمونه براي تعيين اعتبار محتوا و صوری، 10 نمونه براي تعيين ثبات و همساني دروني (در دو نوبت) از مراكز بهداشت باروري بيمارستان امام خميني و بيمارستان طالقاني انتخاب شدند.
اعتبار محتوا و صوری عبارات پرسشنامه طراحی شده
از مروری بر مطالعات و مصاحبه، با توجه به نظرات اساتيد و نمونه های نابارور نتایج خوبی را نشان داد. در تحليل عاملي، 7 بخش (12 عامل) در اين پرسشنامه به عنوان عوامل تعيين كننده كيفيت زندگي زوج‌هاي نابارور تعيين شده است كه شامل بخش‌هاي جسمي (عامل 1)، روحی‌ـ رواني (عامل 7-2)، مذهبي(عامل 8)، اقتصادي(عامل 9)، عاطفي(عامل 10)، ، جنسي (عامل 11) و اجتماعي اقتصادي(عامل 12) مي‌باشد كه در تعریف مفهوم ابعاد كيفيت زندگي نيز همين عوامل مطرح بوده است. بنابراين، اعتبارسازه پرسشنامه مورد تأييد قرار گرفت.
همچنين در اين پژوهش، ضرايب آلفاي كرونباخ و پايايي آزمون مجدد محاسبه شده براي هر يك از عوامل و کل پرسشنامه، ضریب بالایی را نشان داد. بنابراين، همساني دروني و ثبات پرسشنامه كيفيت زندگي زوج‌هاي نابارور تأييد شد. از طرف دیگر، می‌توان تعداد زیاد سئوالات این پرسشنامه (72 عبارت) را یکی از محدودیت‌های آن مطرح کرد.

نتیجه گیری
با توجه به کمبود ابزارهای معتبر و پايا و مطابق با شرایط فرهنگی ایران، جهت اندازه‌گیری کیفیت زندگی زنان و مردان نابارور و تمرکز روزافزون علوم پزشکی بر مطالعه تأثیر اقدامات درمانی و مراقبتی بر کیفیت زندگی مددجویان، پژوهش حاضر می‌تواند در راستای تأمين اهداف فوق مفید باشد. بکارگیری اين پرسشنامه در سایر مطالعات و نیز اندازه‌گیری سایر انواع اعتبار مانند اعتبار پیش‌بینی کننده، پیشنهاد می‌شود.